Sự “trỗi dậy” của Quad và phản ứng của ASEAN
Khi cạnh tranh chiến lược nước lớn ngày càng gay gắt, triển vọng gia tăng ảnh hưởng của Quad phụ thuộc vào mức độ tiếp nhận và hợp tác từ các quốc gia Đông Nam Á. Định vị Quad như một “đối tác bổ sung” trong cấu trúc khu vực do ASEAN dẫn dắt là lựa chọn chiến lược và bền vững.
Giai đoạn đầu: dè dặt và tránh va chạm với Trung Quốc
Mặc dù ý tưởng về Đối thoại An ninh Tứ giác (Quadrilateral Security Dialogue - Quad) khởi phát từ năm 2007 đã không thành công trong việc biến Quad thành một cơ chế phối hợp tập thể, nhưng trong thập kỷ tiếp theo, bốn quốc gia là Mỹ, Nhật Bản, Ấn Độ và Australia vẫn âm thầm củng cố quan hệ an ninh – quốc phòng.
Đáng chú ý là các kênh đối thoại quốc phòng song phương và ba bên được duy trì, cùng với những cuộc tập trận hải quân Malabar giữa Mỹ, Nhật Bản và Ấn Độ. Đặc biệt, Nhật Bản trở thành thành viên thường trực của Malabar từ 2015, trong khi Australia bày tỏ mong muốn quay lại sau hơn 10 năm rút lui (2007-2018). Tuy nhiên, Ấn Độ vẫn từ chối cho Australia tham gia đến tận 2018, cho thấy sự thận trọng của New Delhi nhằm tránh phản ứng tiêu cực từ phía Trung Quốc. Trong giai đoạn này, các nước chủ yếu nâng cấp quan hệ song phương và ba bên, nổi bật là sự gắn bó giữa Australia, Nhật Bản và Ấn Độ nhằm giảm phụ thuộc vào Mỹ, nhưng vẫn ủng hộ siêu cường hiện diện tại khu vực.
Trước năm 2021, các hoạt động của Quad trải qua quá trình thể chế hóa dần dần, từ những cuộc tham vấn chính trị sang các hành động phối hợp, dù vẫn còn mang tính thăm dò và tránh va chạm trực diện với Trung Quốc. Một ví dụ điển hình là việc khôi phục cơ chế họp quan chức cấp cao của bốn nước vào tháng 11/2017 tại Manila sau gần một thập kỷ gián đoạn, đặt nền móng cho sự tái khởi động chính thức của Quad. Song song đó, các cuộc tập trận hải quân Malabar, vốn là hợp tác song phương Mỹ - Ấn được mở rộng thành ba bên khi Nhật Bản trở thành thành viên chính thức vào năm 2015. Đặc biệt, năm 2020, Australia được mời tham gia trở lại sau 13 năm vắng bóng, đánh dấu bước chuyển quan trọng của Quad từ “diễn đàn đối thoại” sang hợp tác quốc phòng thực tiễn. Trong giai đoạn 2017 - 2021, Quad duy trì đối thoại thường niên, ban đầu ở cấp quan chức (2017), sau đó được nâng lên cấp Bộ trưởng Ngoại giao vào năm 2019, và tới ngày 12/03/2021, Quad lần đầu tiên tổ chức cuộc họp thượng đỉnh trực tuyến.
Những bước đi này cho thấy, dù chưa đưa ra các cam kết chính thức ràng buộc, Quad đã bắt đầu dịch chuyển từ “tuyên bố ngầm” sang những hành động cụ thể hơn nhằm định hình luật chơi ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Tiến trình tăng cường hợp tác trong Quad có thể tác động tích cực đối với an ninh Biển Đông, khi lần đầu tiên Quad ra Tuyên bố chung (TBC) đề cập trực tiếp đến vấn đề Biển Đông, Công ước Liên Hợp Quốc về Luật biển (UNCLOS 1982), an ninh biển… Trong TBC vào tháng 3/2021, Quad nhấn mạnh: “Chúng tôi sẽ tiếp tục ưu tiên vai trò của luật pháp quốc tế trong lĩnh vực hàng hải, đặc biệt như được phản ánh trong Công ước Liên Hợp Quốc về Luật biển (UNCLOS), và tạo điều kiện thuận lợi cho hợp tác, bao gồm an ninh hàng hải, để ứng phó với những thách thức đối với trật tự hàng hải dựa trên luật lệ ở Biển Đông và Biển Hoa Đông”.
Tuyên bố này cho thấy Quad đã nâng cấp mức cam kết chính trị một cách đáng kể. Trước đây, trong cuộc họp chính thức đầu tiên bên lề Hội nghị Cấp cao Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) tại Manila năm 2017, Quad đã thảo luận về các vấn đề an ninh biển, bao gồm tự do hàng hải (freedom of navigation), an ninh hàng hải (maritime security), tôn trọng luật pháp quốc tế (respect for international law). Các tuyên bố đưa ra không đề cập trực tiếp đến Biển Đông hay Biển Hoa Đông, phản ánh sự thận trọng chiến lược của các bên trong giai đoạn khởi đầu.
Tuy nhiên, sự bổ sung các chi tiết địa lý cụ thể gần đây không chỉ gửi đi tín hiệu răn đe mạnh mẽ đối với các hành vi đơn phương và mang tính cưỡng ép trên biển, mà còn củng cố thông điệp chính trị rằng Quad ủng hộ một trật tự hàng hải dựa trên luật lệ. Đồng thời, việc viện dẫn UNCLOS tạo ra cơ sở pháp lý mạnh mẽ hơn cho lập trường của Quad, trái ngược với các cam kết không rõ ràng trước đây.
Việc lồng ghép Biển Đông vào chương trình nghị sự cấp lãnh đạo cũng đánh dấu bước thể chế hóa mạnh mẽ hơn của Quad, mở đường cho hợp tác thực chất về an ninh biển, chia sẻ thông tin và khả năng phối hợp tuần tra trong tương lai. Quad cũng đang được định hình từ một nhóm hợp tác lỏng lẻo trở thành diễn đàn chiến lược có cấu trúc, đóng vai trò ngày càng rõ hơn trong nỗ lực cân bằng quyền lực với Trung Quốc tại khu vực.
Giai đoạn chuyển tiếp: các tuyên bố chung mạnh mẽ hơn
Từ hội nghị thượng đỉnh năm 2021 đến năm 2023, các tuyên bố của Quad chuyển biến rõ rệt, từ ngôn từ mang tính nguyên tắc sang những phát ngôn có cảnh báo rõ ràng và được lặp lại nhiều lần về các hành vi đơn phương gây căng thẳng tại Biển Đông. Những thông điệp này ngầm chỉ Trung Quốc là nguồn gốc thách thức, và thể hiện rõ mục tiêu của Quad: bảo vệ trật tự hàng hải dựa trên luật lệ quốc tế và duy trì tự do hàng hải trước các hành động gây bất ổn từ bên ngoài. Những tuyên bố này không chỉ là diễn ngôn chính trị, mà còn tạo tiền đề cho các hợp tác an ninh thiết thực trong thời gian tới.
Tại Hội nghị cấp lãnh đạo Quad diễn ra ở Tokyo (Nhật Bản) vào ngày 24/05/2022, các nhà lãnh đạo Mỹ, Nhật Bản, Australia và Ấn Độ đã cùng khẳng định cam kết vững chắc đối với một khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở. Trong TBC, các nước nhấn mạnh các nguyên tắc then chốt như “tự do hàng hải” (freedom of navigation), “pháp quyền” (rule of law), “chủ quyền” (sovereignty), “trật tự dựa trên luật pháp” (rules-based order) và “giải quyết tranh chấp hòa bình” (peaceful settlement). Biển Đông không được gọi tên nhưng các cụm từ như “hành động đơn phương thay đổi hiện trạng” (any unilateral attempt to change the status quo) trực tiếp nhắm đến các hoạt động cưỡng ép ở Biển Đông.
Ngày 3/3/2023, tại Hội nghị Ngoại trưởng của Quad diễn ra ở New Delhi (Ấn Độ), bốn quốc gia thành viên đã đưa ra TBC thể hiện rõ ràng lập trường chiến lược đối với khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, trong đó nhấn mạnh hai trọng tâm then chốt: vai trò trung tâm của ASEAN và vấn đề Biển Đông.
Về phương diện khu vực, Quad tái khẳng định “sự ủng hộ nhất quán và không lay chuyển” (consistent and unwavering support) đối với vai trò trung tâm và sự thống nhất của ASEAN, coi đây là hạt nhân của cấu trúc khu vực do ASEAN dẫn dắt, bao gồm Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) và Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF).
Ở khía cạnh an ninh hàng hải, tuyên bố đã gửi đi thông điệp mạnh mẽ khi khẳng định nguyên tắc tự do hàng hải, thượng tôn pháp luật, giải quyết hòa bình tranh chấp và phản đối mọi hành động đơn phương nhằm thay đổi nguyên trạng, bao gồm quân sự hóa các cấu trúc tranh chấp và sử dụng lực lượng dân quân biển gây bất ổn. Cụ thể, Quad phản đối việc “quân sự hóa các thực thể tranh chấp” (the militarization of disputed features), cũng như việc sử dụng một cách nguy hiểm lực lượng dân quân biển và cảnh sát biển nhằm cản trở hoạt động khai thác tài nguyên hợp pháp của các quốc gia khác.
Từ năm 2024 đến nửa đầu 2025, Quad đã chuyển từ việc chỉ đưa ra các tuyên bố chung với diễn ngôn mạnh mẽ về Biển Đông, sang việc thực thi các giải pháp cụ thể. Tháng 7/2024, tại cuộc họp các Ngoại trưởng Quad ở Tokyo (Nhật Bản), nhóm “bày tỏ quan ngại sâu sắc đối với tình hình Biển Đông và Biển Hoa Đông”, đồng thời lên án các “hành vi đơn phương nhằm thay đổi nguyên trạng bằng vũ lực hoặc cưỡng ép”, bao gồm quân sự hóa các thực thể tranh chấp và sử dụng các lực lượng dân quân biển gây đe dọa, đồng thời khẳng định tôn trọng UNCLOS 1982 và tự do hàng hải.
Trên cơ sở đó, Quad đã đẩy mạnh cơ chế thực chất hơn thông qua việc mở rộng Sáng kiến Hợp tác Nhận thức Lĩnh vực Hàng hải (IPMDA) ra toàn Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương, thông qua chia sẻ dữ liệu vệ tinh, tăng cường giám sát và hỗ trợ đào tạo cho các quốc gia ven biển. Cũng trong năm 2024, tại Hội nghị Thượng đỉnh Quad diễn ra ở Wilmington (Mỹ), Quad triển khai kế hoạch tập trận cảnh sát biển chung (Quad-at-Sea Observer Mission) và tăng cường hợp tác hậu cần quân sự nhằm cải thiện khả năng phối hợp và hiện diện trên tuyến hàng hải chiến lược.
Việc Quad đề cập trực tiếp đến những thách thức tại Biển Đông và từng bước có các giải pháp cụ thể cho thấy mức độ quyết tâm cao hơn của nhóm trong việc bảo vệ trật tự hàng hải dựa trên luật lệ, sự nhất trí trong việc củng cố vị thế của ASEAN như một đối tác trung tâm trong cấu trúc an ninh khu vực, và các bước đi ban đầu để dần hiện diện tích cực hơn ở khu vực.
Quad ngày càng quyết tâm là vì Trung Quốc?
Nguyên nhân dẫn đến sự chuyển biến mạnh mẽ của Quad trong giai đoạn gần đây bắt nguồn từ môi trường chiến lược lẫn thay đổi trong tính toán chính sách của các thành viên. Trong những năm gần đây, đặc biệt là giai đoạn 2023–2024, các hành vi cưỡng ép và hung hăng của Trung Quốc tại Biển Đông ngày càng gia tăng cả về tần suất lẫn mức độ nguy hiểm, trở thành yếu tố quan trọng thúc đẩy sự chuyển biến trong tính toán chiến lược của các quốc gia trong khu vực cũng như Quad.
Năm 2023, tàu hải cảnh Trung Quốc đã nhiều lần có những hành động đe dọa trực tiếp, bao gồm chiếu tia laser cấp quân sự, tạt ngang mũi tàu, sử dụng vòi rồng và thậm chí va chạm nguy hiểm với tàu công vụ Philippines. Ngoài ra, lực lượng hải cảnh Trung Quốc cũng thường xuyên triển khai các hành động mang tính áp chế đối với Việt Nam, điển hình là nhiều lần “chặn đầu” tàu cảnh sát biển của nước này.
Năm 2024, tình hình Biển Đông leo thang với hàng loạt vụ việc nghiêm trọng: ngày 29/9, tại quần đảo Hoàng Sa (của Việt Nam), tàu tuần tra Trung Quốc tấn công tàu cá Việt Nam, gây tổn thất về người và tài sản; từ 16–27/10, tàu hải cảnh Trung Quốc liên tục đối đầu với lực lượng tuần duyên Indonesia tại vùng biển Natuna, bị cáo buộc cản trở hoạt động khảo sát dầu khí của Jakarta; ngày 4/12, một tàu công vụ Philippines bị các tàu hải cảnh Trung Quốc phun vòi rồng.
Chuỗi hành động mang tính cưỡng bức này không chỉ làm gia tăng căng thẳng an ninh tại Biển Đông và vùng biển lân cận, mà còn củng cố nhận thức chung của các thành viên Quad về nhu cầu hợp tác chặt chẽ hơn nhằm tăng cường khả năng răn đe và ứng phó tập thể trước những thách thức ngày càng phức tạp trong khu vực.
Cũng cần chú ý là, chính quyền Trump trong nhiệm kỳ 2.0 có xu hướng ưu tiên các cấu trúc hợp tác tiểu đa phương (minilateral institutions), như Quad, để phân bổ trách nhiệm cho đồng minh, qua đó giảm bớt tính ràng buộc từ các cơ chế tập thể truyền thống như Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) hoặc các diễn đàn đa phương rộng lớn vốn đòi hỏi đồng thuận phức tạp.
Cuối cùng, Quad đã vượt ra khỏi khuôn khổ ban đầu là một diễn đàn an ninh biển, trở thành công cụ chiến lược linh hoạt. Những sáng kiến thực tiễn như Quad-at-Sea Ship Observer Mission – nơi các lực lượng cảnh sát biển bốn nước cùng tham gia huấn luyện và tuần tra, hay Indo-Pacific Logistics Network (IPLN) – cơ chế phối hợp hậu cần đa phương nhằm ứng phó khủng hoảng đã chứng minh Quad không chỉ dừng lại ở đối thoại. Trái lại, cơ chế này được Mỹ và các đối tác tận dụng để răn đe, phản ứng nhanh trước tình huống khẩn cấp, đồng thời định hình “luật chơi” khu vực theo luật pháp quốc tế và phù hợp với lợi ích chung của các quốc gia thành viên.
***
Tóm lại, sự chuyển mình của Quad trong các diễn ngôn về Biển Đông, từ dè dặt đến công khai, cùng các hoạt động hợp tác là dấu hiệu rõ nét của một chuyển động chiến lược khu vực. Đây là phản ứng trực tiếp với sự leo thang căng thẳng từ phía Trung Quốc, đồng thời là thông điệp răn đe đến các hành vi đơn phương làm thay đổi nguyên trạng của Bắc Kinh.
Bài viết này thuộc ấn bản đặc biệt với chủ đề “Triển vọng khối Quad trước những biến động mới ở Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương”.
Giai đoạn đầu: dè dặt và tránh va chạm với Trung Quốc
Mặc dù ý tưởng về Đối thoại An ninh Tứ giác (Quadrilateral Security Dialogue - Quad) khởi phát từ năm 2007 đã không thành công trong việc biến Quad thành một cơ chế phối hợp tập thể, nhưng trong thập kỷ tiếp theo, bốn quốc gia là Mỹ, Nhật Bản, Ấn Độ và Australia vẫn âm thầm củng cố quan hệ an ninh – quốc phòng.
Đáng chú ý là các kênh đối thoại quốc phòng song phương và ba bên được duy trì, cùng với những cuộc tập trận hải quân Malabar giữa Mỹ, Nhật Bản và Ấn Độ. Đặc biệt, Nhật Bản trở thành thành viên thường trực của Malabar từ 2015, trong khi Australia bày tỏ mong muốn quay lại sau hơn 10 năm rút lui (2007-2018). Tuy nhiên, Ấn Độ vẫn từ chối cho Australia tham gia đến tận 2018, cho thấy sự thận trọng của New Delhi nhằm tránh phản ứng tiêu cực từ phía Trung Quốc. Trong giai đoạn này, các nước chủ yếu nâng cấp quan hệ song phương và ba bên, nổi bật là sự gắn bó giữa Australia, Nhật Bản và Ấn Độ nhằm giảm phụ thuộc vào Mỹ, nhưng vẫn ủng hộ siêu cường hiện diện tại khu vực.
Trước năm 2021, các hoạt động của Quad trải qua quá trình thể chế hóa dần dần, từ những cuộc tham vấn chính trị sang các hành động phối hợp, dù vẫn còn mang tính thăm dò và tránh va chạm trực diện với Trung Quốc. Một ví dụ điển hình là việc khôi phục cơ chế họp quan chức cấp cao của bốn nước vào tháng 11/2017 tại Manila sau gần một thập kỷ gián đoạn, đặt nền móng cho sự tái khởi động chính thức của Quad. Song song đó, các cuộc tập trận hải quân Malabar, vốn là hợp tác song phương Mỹ - Ấn được mở rộng thành ba bên khi Nhật Bản trở thành thành viên chính thức vào năm 2015. Đặc biệt, năm 2020, Australia được mời tham gia trở lại sau 13 năm vắng bóng, đánh dấu bước chuyển quan trọng của Quad từ “diễn đàn đối thoại” sang hợp tác quốc phòng thực tiễn. Trong giai đoạn 2017 - 2021, Quad duy trì đối thoại thường niên, ban đầu ở cấp quan chức (2017), sau đó được nâng lên cấp Bộ trưởng Ngoại giao vào năm 2019, và tới ngày 12/03/2021, Quad lần đầu tiên tổ chức cuộc họp thượng đỉnh trực tuyến.
Những bước đi này cho thấy, dù chưa đưa ra các cam kết chính thức ràng buộc, Quad đã bắt đầu dịch chuyển từ “tuyên bố ngầm” sang những hành động cụ thể hơn nhằm định hình luật chơi ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Tiến trình tăng cường hợp tác trong Quad có thể tác động tích cực đối với an ninh Biển Đông, khi lần đầu tiên Quad ra Tuyên bố chung (TBC) đề cập trực tiếp đến vấn đề Biển Đông, Công ước Liên Hợp Quốc về Luật biển (UNCLOS 1982), an ninh biển… Trong TBC vào tháng 3/2021, Quad nhấn mạnh: “Chúng tôi sẽ tiếp tục ưu tiên vai trò của luật pháp quốc tế trong lĩnh vực hàng hải, đặc biệt như được phản ánh trong Công ước Liên Hợp Quốc về Luật biển (UNCLOS), và tạo điều kiện thuận lợi cho hợp tác, bao gồm an ninh hàng hải, để ứng phó với những thách thức đối với trật tự hàng hải dựa trên luật lệ ở Biển Đông và Biển Hoa Đông”.
Tuyên bố này cho thấy Quad đã nâng cấp mức cam kết chính trị một cách đáng kể. Trước đây, trong cuộc họp chính thức đầu tiên bên lề Hội nghị Cấp cao Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) tại Manila năm 2017, Quad đã thảo luận về các vấn đề an ninh biển, bao gồm tự do hàng hải (freedom of navigation), an ninh hàng hải (maritime security), tôn trọng luật pháp quốc tế (respect for international law). Các tuyên bố đưa ra không đề cập trực tiếp đến Biển Đông hay Biển Hoa Đông, phản ánh sự thận trọng chiến lược của các bên trong giai đoạn khởi đầu.
Tuy nhiên, sự bổ sung các chi tiết địa lý cụ thể gần đây không chỉ gửi đi tín hiệu răn đe mạnh mẽ đối với các hành vi đơn phương và mang tính cưỡng ép trên biển, mà còn củng cố thông điệp chính trị rằng Quad ủng hộ một trật tự hàng hải dựa trên luật lệ. Đồng thời, việc viện dẫn UNCLOS tạo ra cơ sở pháp lý mạnh mẽ hơn cho lập trường của Quad, trái ngược với các cam kết không rõ ràng trước đây.
Việc lồng ghép Biển Đông vào chương trình nghị sự cấp lãnh đạo cũng đánh dấu bước thể chế hóa mạnh mẽ hơn của Quad, mở đường cho hợp tác thực chất về an ninh biển, chia sẻ thông tin và khả năng phối hợp tuần tra trong tương lai. Quad cũng đang được định hình từ một nhóm hợp tác lỏng lẻo trở thành diễn đàn chiến lược có cấu trúc, đóng vai trò ngày càng rõ hơn trong nỗ lực cân bằng quyền lực với Trung Quốc tại khu vực.
Giai đoạn chuyển tiếp: các tuyên bố chung mạnh mẽ hơn
Từ hội nghị thượng đỉnh năm 2021 đến năm 2023, các tuyên bố của Quad chuyển biến rõ rệt, từ ngôn từ mang tính nguyên tắc sang những phát ngôn có cảnh báo rõ ràng và được lặp lại nhiều lần về các hành vi đơn phương gây căng thẳng tại Biển Đông. Những thông điệp này ngầm chỉ Trung Quốc là nguồn gốc thách thức, và thể hiện rõ mục tiêu của Quad: bảo vệ trật tự hàng hải dựa trên luật lệ quốc tế và duy trì tự do hàng hải trước các hành động gây bất ổn từ bên ngoài. Những tuyên bố này không chỉ là diễn ngôn chính trị, mà còn tạo tiền đề cho các hợp tác an ninh thiết thực trong thời gian tới.
Tại Hội nghị cấp lãnh đạo Quad diễn ra ở Tokyo (Nhật Bản) vào ngày 24/05/2022, các nhà lãnh đạo Mỹ, Nhật Bản, Australia và Ấn Độ đã cùng khẳng định cam kết vững chắc đối với một khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở. Trong TBC, các nước nhấn mạnh các nguyên tắc then chốt như “tự do hàng hải” (freedom of navigation), “pháp quyền” (rule of law), “chủ quyền” (sovereignty), “trật tự dựa trên luật pháp” (rules-based order) và “giải quyết tranh chấp hòa bình” (peaceful settlement). Biển Đông không được gọi tên nhưng các cụm từ như “hành động đơn phương thay đổi hiện trạng” (any unilateral attempt to change the status quo) trực tiếp nhắm đến các hoạt động cưỡng ép ở Biển Đông.
Ngày 3/3/2023, tại Hội nghị Ngoại trưởng của Quad diễn ra ở New Delhi (Ấn Độ), bốn quốc gia thành viên đã đưa ra TBC thể hiện rõ ràng lập trường chiến lược đối với khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, trong đó nhấn mạnh hai trọng tâm then chốt: vai trò trung tâm của ASEAN và vấn đề Biển Đông.
Về phương diện khu vực, Quad tái khẳng định “sự ủng hộ nhất quán và không lay chuyển” (consistent and unwavering support) đối với vai trò trung tâm và sự thống nhất của ASEAN, coi đây là hạt nhân của cấu trúc khu vực do ASEAN dẫn dắt, bao gồm Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) và Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF).
Ở khía cạnh an ninh hàng hải, tuyên bố đã gửi đi thông điệp mạnh mẽ khi khẳng định nguyên tắc tự do hàng hải, thượng tôn pháp luật, giải quyết hòa bình tranh chấp và phản đối mọi hành động đơn phương nhằm thay đổi nguyên trạng, bao gồm quân sự hóa các cấu trúc tranh chấp và sử dụng lực lượng dân quân biển gây bất ổn. Cụ thể, Quad phản đối việc “quân sự hóa các thực thể tranh chấp” (the militarization of disputed features), cũng như việc sử dụng một cách nguy hiểm lực lượng dân quân biển và cảnh sát biển nhằm cản trở hoạt động khai thác tài nguyên hợp pháp của các quốc gia khác.
Từ năm 2024 đến nửa đầu 2025, Quad đã chuyển từ việc chỉ đưa ra các tuyên bố chung với diễn ngôn mạnh mẽ về Biển Đông, sang việc thực thi các giải pháp cụ thể. Tháng 7/2024, tại cuộc họp các Ngoại trưởng Quad ở Tokyo (Nhật Bản), nhóm “bày tỏ quan ngại sâu sắc đối với tình hình Biển Đông và Biển Hoa Đông”, đồng thời lên án các “hành vi đơn phương nhằm thay đổi nguyên trạng bằng vũ lực hoặc cưỡng ép”, bao gồm quân sự hóa các thực thể tranh chấp và sử dụng các lực lượng dân quân biển gây đe dọa, đồng thời khẳng định tôn trọng UNCLOS 1982 và tự do hàng hải.
Trên cơ sở đó, Quad đã đẩy mạnh cơ chế thực chất hơn thông qua việc mở rộng Sáng kiến Hợp tác Nhận thức Lĩnh vực Hàng hải (IPMDA) ra toàn Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương, thông qua chia sẻ dữ liệu vệ tinh, tăng cường giám sát và hỗ trợ đào tạo cho các quốc gia ven biển. Cũng trong năm 2024, tại Hội nghị Thượng đỉnh Quad diễn ra ở Wilmington (Mỹ), Quad triển khai kế hoạch tập trận cảnh sát biển chung (Quad-at-Sea Observer Mission) và tăng cường hợp tác hậu cần quân sự nhằm cải thiện khả năng phối hợp và hiện diện trên tuyến hàng hải chiến lược.
Việc Quad đề cập trực tiếp đến những thách thức tại Biển Đông và từng bước có các giải pháp cụ thể cho thấy mức độ quyết tâm cao hơn của nhóm trong việc bảo vệ trật tự hàng hải dựa trên luật lệ, sự nhất trí trong việc củng cố vị thế của ASEAN như một đối tác trung tâm trong cấu trúc an ninh khu vực, và các bước đi ban đầu để dần hiện diện tích cực hơn ở khu vực.
Quad ngày càng quyết tâm là vì Trung Quốc?
Nguyên nhân dẫn đến sự chuyển biến mạnh mẽ của Quad trong giai đoạn gần đây bắt nguồn từ môi trường chiến lược lẫn thay đổi trong tính toán chính sách của các thành viên. Trong những năm gần đây, đặc biệt là giai đoạn 2023–2024, các hành vi cưỡng ép và hung hăng của Trung Quốc tại Biển Đông ngày càng gia tăng cả về tần suất lẫn mức độ nguy hiểm, trở thành yếu tố quan trọng thúc đẩy sự chuyển biến trong tính toán chiến lược của các quốc gia trong khu vực cũng như Quad.
Năm 2023, tàu hải cảnh Trung Quốc đã nhiều lần có những hành động đe dọa trực tiếp, bao gồm chiếu tia laser cấp quân sự, tạt ngang mũi tàu, sử dụng vòi rồng và thậm chí va chạm nguy hiểm với tàu công vụ Philippines. Ngoài ra, lực lượng hải cảnh Trung Quốc cũng thường xuyên triển khai các hành động mang tính áp chế đối với Việt Nam, điển hình là nhiều lần “chặn đầu” tàu cảnh sát biển của nước này.
Năm 2024, tình hình Biển Đông leo thang với hàng loạt vụ việc nghiêm trọng: ngày 29/9, tại quần đảo Hoàng Sa (của Việt Nam), tàu tuần tra Trung Quốc tấn công tàu cá Việt Nam, gây tổn thất về người và tài sản; từ 16–27/10, tàu hải cảnh Trung Quốc liên tục đối đầu với lực lượng tuần duyên Indonesia tại vùng biển Natuna, bị cáo buộc cản trở hoạt động khảo sát dầu khí của Jakarta; ngày 4/12, một tàu công vụ Philippines bị các tàu hải cảnh Trung Quốc phun vòi rồng.
Chuỗi hành động mang tính cưỡng bức này không chỉ làm gia tăng căng thẳng an ninh tại Biển Đông và vùng biển lân cận, mà còn củng cố nhận thức chung của các thành viên Quad về nhu cầu hợp tác chặt chẽ hơn nhằm tăng cường khả năng răn đe và ứng phó tập thể trước những thách thức ngày càng phức tạp trong khu vực.
Cũng cần chú ý là, chính quyền Trump trong nhiệm kỳ 2.0 có xu hướng ưu tiên các cấu trúc hợp tác tiểu đa phương (minilateral institutions), như Quad, để phân bổ trách nhiệm cho đồng minh, qua đó giảm bớt tính ràng buộc từ các cơ chế tập thể truyền thống như Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) hoặc các diễn đàn đa phương rộng lớn vốn đòi hỏi đồng thuận phức tạp.
Cuối cùng, Quad đã vượt ra khỏi khuôn khổ ban đầu là một diễn đàn an ninh biển, trở thành công cụ chiến lược linh hoạt. Những sáng kiến thực tiễn như Quad-at-Sea Ship Observer Mission – nơi các lực lượng cảnh sát biển bốn nước cùng tham gia huấn luyện và tuần tra, hay Indo-Pacific Logistics Network (IPLN) – cơ chế phối hợp hậu cần đa phương nhằm ứng phó khủng hoảng đã chứng minh Quad không chỉ dừng lại ở đối thoại. Trái lại, cơ chế này được Mỹ và các đối tác tận dụng để răn đe, phản ứng nhanh trước tình huống khẩn cấp, đồng thời định hình “luật chơi” khu vực theo luật pháp quốc tế và phù hợp với lợi ích chung của các quốc gia thành viên.
***
Tóm lại, sự chuyển mình của Quad trong các diễn ngôn về Biển Đông, từ dè dặt đến công khai, cùng các hoạt động hợp tác là dấu hiệu rõ nét của một chuyển động chiến lược khu vực. Đây là phản ứng trực tiếp với sự leo thang căng thẳng từ phía Trung Quốc, đồng thời là thông điệp răn đe đến các hành vi đơn phương làm thay đổi nguyên trạng của Bắc Kinh.
Bài viết này thuộc ấn bản đặc biệt với chủ đề “Triển vọng khối Quad trước những biến động mới ở Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương”.
Từ khoá: gen Z sức khoẻ tinh thần vấn nạn xã hội lao động việc làm công việc bền vững
